جاذبه و دافعه علی (ع)ا

شب قدر امسال کتاب "جاذبه و دافعه علی (ع)" از شهید مطهری رو خوندم و یک سری از مطالب که برام جالب بود را حدا کردم، چون حجم مطلب زیاد شد بی هیچ نقدی به ذکر اونا می پردازم که به نظرم بسیار ظریف و مهم هستند:
آری فيلسوفان شاگرد می‏سازند نه پيرو ، رهبران اجتماعی پيروان متعصب‏ می‏سازند نه انسانهای مهذب ، اقطاب و مشايخ عرفان ارباب تسليم می‏سازند نه مؤمن مجاهد فعال . در علی هم خاصيت فيلسوف است و هم خاصيت رهبر انقلابی و هم خاصيت‏ پير طريقت و هم خاصيتی از نوع خاصيت پيامبران . مكتب او هم مكتب عقل‏ و انديشه است و هم مكتب ثوره و انقلاب و هم مكتب تسليم و انضباط و هم‏ مكتب حسن و زيبائی و جذبه و حركت .
محبتی كه قرآن دستور می‏دهد آن نيست كه با هر كسی مطابق ميل و خوشايند او عمل كنيم ، با او طوری رفتار كنيم كه او خوشش بيايد و لزوما به سوی ما كشيده شود . محبت اين نيست كه هر كسی را در تمايلاتش آزاد
بگذاريم و يا تمايلات او را امضاء كنيم . اين محبت نيست بلكه نفاق و دوروئی است . محبت آنست كه با حقيقت توأم باشد . محبت خير رساندن‏ است و احيانا خير رساندنها به شكلی است كه علاقه و محبت طرف را جلب‏
نمی‏كند . چه بسا افرادی كه انسان از اين رهگذر به آنها علاقه می‏ورزد و آنها چون اين محبتها را با تمايلات خويش مخالف می‏بينند بجای قدردانی‏ دشمنی می‏كنند . به علاوه و محبت منطقی و عاقلانه آنست كه خير و مصلحت‏
جامعه بشريت در آن باشد نه خير يك فرد و يا يك دسته بالخصوص .
مانند پدری كه بر فرزندش خشم می‏گيرد چون او را دوست دارد و به آينده او علاقمند است . اگر خلافی را انجام دهد ناراحت می‏شود و گاهی كتكش‏ می‏زند و حال اينكه چه بسا رفتاری ناهنجارتر را از فرزندان و بچه‏های ديگران ببيند ولی‏ هيچگونه احساسی را در مقابل ندارد . در مورد فرزندش خشمگين شد زيرا كه‏ علاقه داشت ولی در مورد ديگران به خشم نيامد چون علاقه نبود . از طرفی علاقه‏ها گاهی كاذب است يعنی احساسی است كه عقل بر آن‏ حكومت ندارد كما اينكه در قرآن می‏فرمايد :
"و لا تأخذكم بهما رأفه فی دين الله "در اجرای قانون الهی رأفت و مهرتان به مجرم گل نكند . زيرا اسلام همانگونه كه نسبت به افراد علاقه می‏ورزد به اجتماع نيز علاقمند است . بزرگترين گناه ، گناهی است كه در نظر انسان كوچك آيد و بی‏اهميت تلقی‏ گردد .
علی ( ع ) می‏فرمايد : ناتوانترين مردم كسی است كه از دوست يافتن ناتوان باشد و از آن‏ ناتوانتر آنكه دوستان را از دست بدهد و تنها بماند

روايت می‏كنند : آنكه عاشق گردد و كتمان كند و عفاف بورزد و در همان حال بميرد ، شهيد مرده است .
اما اين نكته را نبايد فراموش كرد كه اين نوع عشق با همه فوائدی كه در شرائط خاص احيانا به وجود می‏آورد قابل توصيه نيست ، واديی است بس‏ خطرناك . از اين نظر مانند مصيبت است كه اگر بر كسی وارد شود و او با
نيروی صبر و رضا با آن مقابله كند ، مكمل و پاك كننده نفس است ، خام‏ را پخته و مكدر را مصفی می‏نمايد ، اما مصيبت قابل توصيه نيست . كسی‏ نمی‏تواند به خاطر استفاده از اين عامل تربيتی ، مصيبت برای خود خلق كند
، و يا برای ديگری به اين بهانه مصيبت ايجاد نمايد .
چنانكه می‏دانيم در تعليمات اسلامی به آثار و فوائد مصائب و بلايا زياد اشاره شده و نشانه‏ای از لطف خدا معرفی شده است ، اما به هيچوجه به كسی‏ اجازه داده نشده است كه به اين بهانه مصيبتی برای خود و يا برای ديگران‏
به وجود آورد .
به علاوه ، تفاوتی ميان عشق و مصيبت هست ، و آن اينكه عشق بيش از هر عامل ديگری " ضد عقل " است ، هر جا پا گذاشت عقل را از مسند حكومتش‏ معزول می‏كند . اينست كه عقل و عشق در ادبيات عرفانی به عنوان دو رقيب‏ معرفی می‏گردند . رقابت فيلسوفان با عرفا كه آنان به نيروی عقل ، و اينان‏ به نيروی عشق اتكاء و اعتماد دارند از همين جا سرچشمه می‏گيرد . در ادبيات عرفانی همواره در اين ميدان رقابت ، عقل محكوم و مغلوب ناخته‏
شده است .
نيروی محبت از نظر اجتماعی نيروی عظيم و مؤثری است . بهترين اجتماعها آن است كه با نيروی محبت اداره شود : محبت زعيم و زمامدار به مردم و محبت و ارادت مردم به زعيم و زمامدار .
علاقه و محبت زمامدار عامل بزرگی است برای ثبات و ادامه حيات حكومت‏ ، و تا عامل محبت نباشد رهبر می‏تواند و يا بسيار دشوار است كه اجتماعی‏ را رهبری كند و مردم را افرادی منضبط و قانونی تربيت كند ولو اينكه‏ عدالت و مساوات را در آن اجتماع برقرار كند . مردم آنگاه قانونی خواهند بود كه از زمامدارشان علاقه ببينند و آن لاقه‏هاست كه مردم را به پيروی و اطاعت می‏كشد .
قرآن خطاب به پيغمبر می‏كند كه ای پيغمبر ! نيروی بزرگی را برای نفوذ در مردم و اداره اجتماع در دست داری :

" به موجب لطف و رحمت الهی ، تو برايشان نرمدل شدی كه اگر تندخوی‏ سختدل بودی از پيرامونت پراكنده می‏گشتند . پس ، از آنان در گذر و برايشان آمرزش بخواه و در كار با آنان مشورت كن .
در اينجا علت گرايش مردم به پيغمبر اكرم را علاقه و مهری دانسته كه‏ نبی اكرم نسبت به آنان مبذول می‏داشت . باز دستور می‏دهد كه ببخششان و برايشان استغفار كن و با آنان مشورت نما . اينها همه از آثار محبت و دوستی است ،
و باز قرآن می‏فرمايد :
نيك و بد يكسان نيست ، با اخلاق نكوتر دفع شر كن كه آنگاه آنكه بين‏ تو و او دشمنی است گويا دوستی خويشاوند است
قلب زمامدار ، بايستی كانون مهر و محبت باشد نسبت به ملت . قدرت و زور كافی نيست . با قدرت و زور می‏توان مردم را گوسفندوار راند ولی‏ نمی‏توان نيروهای نهفته آنها را بيدار كرد و به كار انداخت . نه تنها قدرت و زور كافی نيست ، عدالت هم اگر خشك اجرا شود كافی نيست ، بلكه‏ زمامدار همچون پدری مهربان بايد قلبا مردم را دوست بدارد
اگر شخصيت علی ، امروز تحريف نشود و همچنانكه بوده ارائه داده شود ،بسياری از مدعيان دوستيش در رديف دشمنانش قرار خواهند گرفت .
« يا ايها الناس لا تشكوا عليا فو الله انه لاخشن فی ذات الله من ان‏ يشكی » . " مردم ! از علی شكوه نكنيد كه به خدا سوگند او در راه خدا شديدتر از اينست كه كسی درباره وی شكايت كند " .
علی در راه خدا از كسی ملاحظه نداشت بلكه اگر به كسی عنايت می‏ورزيد و از كسی ملاحظه می‏كرد به خاطر خدا بود . قهرا اين حالت دشمن ساز است و روحهای پرطمع و پر آرزو را رنجيده می‏كند و به درد می‏آورد .
در ميان اصحاب پيغمبر هيچكس مانند علی دوستانی فداكار نداشت ، همچنانكه هيچكس مانند او دشمنانی اينچنين جسور و خطرناك نداشت .
بحث خود را معطوف می‏داريم به دسته اخير يعنی خوارج . اينها ، ولو اينكه منقرض شده‏اند اما تاريخچه‏ای آموزنده و عبرت انگيز دارند . افكارشان در ميان ساير مسلمين ريشه دوانيده و در نتيجه در تمام طول اين‏ چهارده قرن با اينكه اشخاص و افرادشان و حتی نامشان از ميان رفته است‏ ولی روحشان در كالبد مقدس نماها همواره وجود داشته و دارد و مزاحمی سخت‏ برای پيشرفت اسلام و مسلمين به شمار می‏رود .
خوارج يعنی شورشيان . اين واژه از " خروج " به معنای سركشی و طغيان گرفته شده است . پيدايش آنان در جريان حكميت است . در جنگ‏ صفين در آخرين روزی كه جنگ داشت به نفع علی خاتمه می‏يافت ، معاويه با مشورت عمرو عاص دست به يك نيرنگ‏ ماهرانه‏ای زد . او ديد تمام فعاليتها و رنجهايش بی‏نتيجه ماند و با شكست‏
يك قدم بيشتر فاصله ندارد . فكر كرد كه جز با اشتباهكاری راه به نجات‏ نمی‏يابد . دستور داد قرآنها را بر سر نيزه‏ها بلند كنند كه مردم ! ما اهل‏ قبله و قرآنيم ، بيائيد آنرا در بين خويش حكم قرار دهيم . اين سخن‏ تازه‏ای نبود كه آنها ابتكار كرده باشند . همان حرفی است كه قبلا علی گفته‏ بود و تسليم نشدند و اكنون هم تسليم نشده اند . بهانه‏ای است تا راه‏ نجات يابند و از شكست قطعی خود را برهانند .
علی فرياد برآورد بزنيد آنها را ، اينها صفحه و كاغذ قرآن را بهانه‏ كرده می‏خواهند در پناه لفظ و كتابت قرآن خودشان را حفظ كنند و بعد به‏ همان روش ضد قرآنی خود ادامه دهند . كاغذ و جلد قرآن در مقابل حقيقت آن‏، ارزش و احترامی ندارد . حقيقت و جلوه راستين قرآن منم . اينها كاغذ و خط را دستاويز كرده‏اند تا حقيقت و معنی را نابود سازند . عده‏ای از نادانها و مقدس نماهای بی‏تشخيص كه جمعيت كثيری را تشكيل‏ می‏دادند با ي كديگر اشاره كردند كه علی چه می‏گويد ؟ فرياد برآوردند كه با قرآن بجنگيم ؟ ! جنگ ما به خاطر احياء قرآن است آنها هم كه خود تسليم‏ قرآنند پس ديگر جنگ چرا ؟ علی گفت من نيز می‏گويم به خاطر قرآن بجنگيد ، اما اينها با قرآن سر و كار ندارند ، لفظ و كتابت قرآن را وسيله حفظ جان خود قرار داده‏اند .
اما نادانی و بی‏خبری همچون پرده‏ای سياه جلو چشم عقلشان را گرفت و از حقيقت بازشان داشت . گفتند ما علاوه بر اينكه با قرآن نمی‏جنگيم ، جنگ‏ با قرآن خود منكری است و بايد برای نهی از آن بكوشيم و با كسانی كه با قرآن می‏جنگند بجنگيم . تا پيروزی نهائی ساعتی بيش نمانده بود . مالك‏ اشتر كه افسری رشيد و فداكار و از جان گذشته بود ، همچنان می‏رفت تا خيمه‏ فرماندهی معاويه را سرنگون كند و راه اسلام را از خارها پاك نمايد . در همين وقت اين گروه به علی فشار آوردند كه ما از پشت حمله می‏كنيم . هر چه علی اصرار می‏كرد آنها بر انكارشان می‏افزودند و بيشتر لجاجت می‏كردند .
علی برای مالك پيغام فرستاد جنگ را متوقف كن و خود از صحنه برگرد . او به پيام علی جواب داد كه اگر چند لحظه‏ای را اجازتم دهی جنگ به‏ پايان رسيده و دشمن نيز نابود گشته است . شمشيرها را كشيدند كه يا قطعه قطعه‏ات می‏كنيم يا بگو برگردد . باز به دنبالش فرستاد كه اگر می‏خواهی علی را زنده ببينی جنگ را متوقف كن و خود برگرد . او برگشت و دشمن شادمان كه نيرنگش خوب كارگر افتاد .
ادامه داستان را در کتب دبیرستان خوانده ایم پس بعد از جریان حکمیت را به نقل از شهید مطهری ذکر می کنیم:
مردم به ابوموسی حمله بردند و بعضی با تازيانه بر وی‏ شوريدند . او به مكه فرار كرد و عمر و عاص نيز به شام رفت . خوارج كه به وجود آورنده اين جريان بودند رسوائی حكميت را با چشم‏ ديدند و به اشتباه خود پی‏بردند . اما نمی‏فهميدند اشتباه در كجا بوده است‏ ؟ نمی‏گفتند خطای ما در اين بود كه تسليم نيرنگ معاويه و عمر و عاص شديم‏ و جنگ را متوقف كرديم و هم نمی‏گفتند كه پس از قرار حكميت ، در انتخاب " داور " خطا كرديم كه ابوموسی را حريف عمر و عاص قرار داديم‏ ، بلكه می‏گفتند اينكه دو نفر انسان را در دين خدا حكم و داور قرار داديم‏
خلاف شرع و كفر بود ، حاكم منحصرا خدا است و نه انسانها .
آمدند پيش علی كه نفهميديم و تن به حكميت داديم ، هم تو كافر گشتی و هم ما ، ما توبه كرديم تو هم توبه كن . مصيبت تجديد و مضاعف شد . علی گفت توبه به هر حال خوب است « استغفر الله من كل ذنب » ما همواره از هر گناهی استغفار می‏كنيم . گفتند اين كافی نيست بلكه بايد اعتراف كنی كه " حكميت " گناه بوده و از اين گناه توبه كنی . گفت‏ آخر من مسئله تحكيم را به وجود نياوردم ، خودتان به وجود آورديد و نتيجه‏اش را نيز ديديد ، و از طرفی ديگر چيزی كه‏ در اسلام مشروع است چگونه آنرا گناه قلمداد كنم و گناهی كه مرتكب نشده‏ام‏ ، به آن اعتراف كنم .
از اينجا به عنوان يك فرقه مذهبی دست به فعاليت زدند . در ابتدا يك‏ فرقه ياغی و سركش بودند و به همين جهت " خوارج " ناميده شدند ولی كم‏ كم برای خود اصول و عقائدی تنظيم كردند و حزبی كه در ابتدا فقط رنگ‏ سياست داشت ، تدريجا به صورت يك فقره مذهبی درآمد و رنگ مذهب به‏ خود گرفت . خوارج بعدها به عنوان طرفداران يك مذهب ، دست به‏ فعاليتهای تبليغی حادی زدند . كم كم به فكر افتادند كه به خيال خود ريشه‏ مفاسد دنيای اسلام را كشف كنند . به اين نتيجه رسيدند كه عثمان و علی و معاويه همه برخطا و گناهكارند و ما بايد با مفاسدی كه به وجود آمده‏ مبارزه كنيم ، امر به معروف و نهی از منكر نمائيم . لهذا مذهب خوارج‏ تحت عنوان وظيفه امر به معروف و نهی از منكر به وجود آمد .
وظيفه امر به معروف و نهی از منكر قبل از هر چيز دو شرط اساسی دارد : يكی بصيرت در دين و ديگری بصيرت در عمل . بصيرت در دين - همچنانكه در روايت آمده است - اگر نباشد زيان اين‏ كار از سودش بيشتر است . و اما بصيرت در عمل لازمه دو شرطی است كه در فقه از آنها به " احتمال تأثير " و " عدم ترتب مفسده " تعبير شده‏
است و مال آن به دخالت دادن منطق است در اين دو تكليف. خوارج نه بصيرت دينی داشتند و نه بصيرت عملی . مردمی نادان و فاقد بصيرت بودند بلكه اساسا منكر بصيرت در عمل بودند زيرا اين تكليف را امری تعبدی می‏دانستند و مدعی بودند بايد با چشم بسته‏ انجام داد
عقيده خوارج در باب خلافت
تنها فكر خوارج كه از نظر متجددين امروز درخشان تلقی می‏شود ، تئوری‏ آنان در باب خلافت بود . انديشه‏ای دموكرات مابانه داشتند . می‏گفتند خلافت بايد با انتخاب آزاد انجام گيرد و شايسته ترين افراد كسی است كه‏
از لحاظ ايمان و تقوا صلاحيت داشته باشد خواه از قريش باشد يا غير قريش‏ ، از قبائل برجسته و نامی باشد يا از قبائل گمنام و عقب افتاده ، عرب‏ باشد و يا غير عرب .
آنگاه پس از انتخاب و اتمام بيعت اگر خلاف مصالح جامعه اسلامی گام‏ برداشت از خلافت عزل می‏شود و اگر ابا كرد بايد با او پيكار كرد تا كشته‏ شود.
اينها در باب خلافت در مقابل شيعه قرار گرفته‏اند كه می‏گويد خلافت امری‏ است الهی و خليفه بايد تنها از جانب خدا تعيين گردد و هم در مقابل اهل سنت قرار دارند كه می‏گويند خلافت تنها از آن قريش است و به جمله انما الائمة من قريش تمسك می‏جويند .
ظاهرا نظريه آنان در باب خلافت ، چيزی نيست كه در اولين مرحله‏ پيدايش خويش به آن رسيده باشند بلكه آنچنان كه شعار معروفشان - لا حكم‏ الا لله - حكايت می‏كند و از نهج البلاغه نيز استفاده می‏شود در ابتدا قائل بوده‏اند كه مردم و اجتماع ، احتياجی به امام و حكومت ندارند و مردم‏ خود بايد به كتاب خدا عمل كنند .
اما بعد ، از اين عقيده رجوع كردند و خود با عبدالله بن وهب راسبی‏ بيعت كردند
خلافت ابوبكر و عمر را صحيح می‏دانستند به اين خيال كه آن دو نفر از روی‏ انتخاب صحيحی به خلافت رسيده‏اند و از مسير مصالح نيز تغيير نكرده و خلافی‏ را مرتكب نشده‏اند . انتخاب عثمان و علی را نيز صحيح می‏دانستند منتهی‏ می‏گفتند عثمان از اواخر سال ششم خلافتش تغيير مسير داده و مصالح مسلمين‏ را ناديده گرفته است و لذا از خلافت معزول بوده و چون ادامه داده است‏ كافر گشته و واجب القتل بوده است ، و علی چون مسئله تحكيم را پذيرفته و سپس توبه نكرده است او نيز كافر گشته و واجب القتل بوده است و لذا از خلافت عثمان از سال هفتم و از خلافت علی بعد از تحكيم تبری می‏جستند
.
از ساير خلفا نيز بيزاری می‏جستند و هميشه با آنان در پيكار بودند منطق خشك و بی‏روح آ نها و خشكی و خشونت رفتار آنها ، مباينت‏ روش آنها با زندگی ، و بالاخره تهور آنها كه " تقيه " را حتی به مفهوم‏ صحيح و منطقی آن كنار گذاشته بودند آنها را نابود ساخت . مكتب خوارج‏ مكتبی نبود كه بتواند واقعا باقی بماند ، ولی اين مكتب اثر خود را باقی گذاشت . افكار و عقائد خارجيگری در ساير فرق اسلامی نفوذ كرد و هم اكنون‏ " نهروانی " های فراوان وجود دارند و مانند عصر و عهد علی خطرناكترين‏دشمن داخلی اسلام همينها هستند ، همچنانكه معاويه‏ها و عمر و عاص‏ها نيز همواره وجود داشته و وجود دارند و از وجود " نهروانی " ها كه دشمن آنها شمرده می‏شوند به موقع‏ استفاده می‏كنند .
مذهب خوارج هر چند منقرض شده است اما روحا نمرده است . روح " خارجيگری " در پيكر بسياری از ما حلول کرده است . و در حقيقت اين انشعاب اسلامی از اينجا به وجود آمد كه يك دسته كه‏ البته اكثريت بودند فقط ظاهر را می‏نگريستند و ديدشان آنقدر تيز بين نبود و عمق نداشت كه باطن و حقيقت هر واقعه‏ای را نيز ببينند . ظاهر را
می‏ديدند و در همه جا حمل به صحت می‏كردند . می‏گفتند عده‏ای از بزرگان‏ صحابه و پيرمردها و سابقه‏دارهای اسلام راهی را رفته‏اند و نمی‏توان گفت‏ اشتباه كرده‏اند . اما دسته ديگر كه اقليت بودند در همان هنگام می‏گفتند
شخصيتها تا آن وقت پيش ما احترام دارند كه به حقيقت احترام بگذارند. اما آنجا كه می‏بينيم اصول اسلامی به دست همين سابقه‏دارها پايمال می‏شود ، ديگر احترامی ندارند . ما طرفدار اصوليم نه طرفدار شخصيتها . تشيع با اين‏ روح به وجود آمده است .
مردی از صحابه اميرالمؤمنين در جريان جنگ جمل سخت در ترديد قرار گرفته بود . او دو طرف را می‏نگريست . از يك طرف علی را می‏ديد و شخصيتهای بزرگ اسلامی را كه در ركاب علی شمشير می‏زدند و از طرفی نيز همسر نبی اكرم عايشه را می‏ديد كه قرآن درباره زوجات آن حضرت می‏فرمايد : « و ازواجه امهاتهم » ( همسران او مادران امتند ) ، و در ركاب‏ عايشه ، طلحه را می‏ديد از پيشتازان در اسلام ، مرد خوش سابقه و تيرانداز ماهر ميدان جنگهای اسلامی و مردی كه به اسلام خدمتهای ارزنده‏ای كرده است ، و باز زبير را می‏ديد ، خوش سابقه‏تر از طلحه ، آنكه حتی در روز سقيفه از جمله متحصنين در خانه علی بود . اين مرد در حيرتی عجيب افتاده بود كه يعنی چه ؟ ! آخر علی و طلحه و زبير از پيشتازان اسلام و فداكاران سختترين دژهای اسلامند ، اكنون رو در رو قرار گرفته‏اند ؟ كداميك به حق نزديكترند ؟ در اين گيرودار چه بايد كرد ؟! توجه داشته باشيد ! نبايد آن مرد را در اين حيرت زياد ملامت كرد .
شايد اگر ما هم در شرائطی كه او قرار داشت قرار می‏گرفتيم شخصيت و سابقه‏ زبير و طلحه چشم ما را خيره می‏كرد .الان كه علی و عمار و اويس قرنی و ديگران را با عايشه و زبير و طلحه‏ روبرو می‏بينيم ، مردد نمی‏شويم چون خيال می‏كنيم دسته دوم مردمی جنايت‏سيما بودند يعنی آثار جنايت و خيانت از چهره‏شان هويدا بود و با نگاه به‏ قيافه‏ها و چهره‏های آنان حدس زده می‏شد كه اهل آتشند . اما اگر در آن زمان‏ می‏زيستيم و سوابق آنان را از نزديك می‏ديديم شايد از ترديد مصون‏ نمی‏مانديم . امروز كه دسته اول را بر حق و دسته دوم را بر باطل می‏دانيم از آن نظر است كه در اثر گذشت تاريخ و روشن شدن حقايق ، ماهيت علی و عمار را از يك طرف و زبير و طلحه و عايشه را از طرف ديگر شناخته‏ايم و در آن ميان‏ توانسته‏ايم خوب قضاوت كنيم . و يا لااقل اگر اهل تحقيق و مطالعه در تاريخ نيستيم از اول كودكی به ما اين چنين تلقين شده است . اما در آن‏روز هيچكدام از اين دو عامل وجود نداشت .
به هر حال اين مرد محضر اميرالمؤمنين شرفياب شد و گفت : ايمكن ان‏ يجتمع زبير و طلحه و عائشة علی باطل ؟ آيا ممكن است طلحه و زبير و عايشه‏ بر باطل اجتماع كنند ؟ شخصيتهائی مانند آنان از بزرگان صحابه رسول الله‏
چگونه اشتباه می‏كنند و راه باطل را می‏پيمايند آيا اين ممكن است ؟ علی در جواب سخنی دارد كه دكتر طه حسين دانشمند و نويسنده مصر می‏گويد سخنی محكمتر و بالاتر از اين نمی‏شود . بعد از آنكه وحی خاموش گشت و ندای‏ آسمانی منقطع شد سخنی به اين بزرگی شنيده نشده است فرمود :
" سرت كلاه رفته و حقيقت بر تو اشتباه شده . حق و باطل را با ميزان‏ قدر و شخصيت افراد نمی‏شود شناخت . اين صحيح نيست كه تو اول شخصيتهائی را مقياس قرار دهی و بعد حق و باطل را با اين مقياسها بسنجی : فلان چيز حق است چون فلان و فلان با آن موافقند و فلان چيز باطل است چون فلان و فلان‏ با آن مخالف . نه ، اشخاص نبايد مقياس حق و باطل قرار گيرند . اين حق‏ و باطل است كه بايد مقياس اشخاص و شخصيت آنان باشند " .
يعنی بايد حقشناس و باطل شناس باشی نه اشخاص و شخصيت شناس ، افراد را - خواه شخصيتهای بزرگ و خواه شخصيتهای كوچك - با حق مقايسه كنی . اگر با آن منطبق شدند شخصيتشان را بپذيری و الا نه . اين حرف نيست كه آيا طلحه و زبير و عايشه ممكن است بر باطل باشند ؟
در اينجا علی معيار حقيقت را خود حقيقت قرار داده است و روح تشيع‏ نيز جز اين چيزی نيست . و در حقيقت فرقه شيعه مولود يك بينش مخصوص و اهميت دادن به اصول اسلامی است نه به افراد و اشخاص . قهرا شيعيان اوليه مردمی منتقد و بت شكن بار آمدند .
علی بعد از پيغمبر جوانی سی و سه ساله است با يك اقليتی كمتر از عددانگشتان . در مقابلش پيرمردهای شصت ساله با اكثريتی انبوه و بسيار .
منطق اكثريت اين بود كه راه بزرگان و مشايخ اينست و بزرگان اشتباه‏ نمی‏كنند و ما راه آنان را می‏رويم . منطق آن اقليت اين بود كه آنچه‏ اشتباه نمی‏كند حقيقت است بزرگان بايد خود را بر حقيقت تطبيق دهند .
از اينجا معلوم می‏شود چقدر فراوانند افرادی كه شعارشان شعار تشيع است‏ و اما روحشان روح تشيع نيست .
مسير تشيع همانند روح آن ، تشخيص حقيقت و تعقيب آن است و از بزرگترين اثرات آن جذب و دفع است اما نه هر جذبی و هر دفعی - گفتيم‏ گاهی جذب ، جذب باطل و جنايت و جانی است و دفع ، دفع حقيقت و فضائل‏ انسانی - بلكه دفع و جذبی از سنخ جاذبه و دافعه علی ، زيرا شيعه يعنی‏ كپيه‏ای از سيرتهای علی ، شيعه نيز بايد مانند علی دو نيروئی باشد .
اين مقدمه برای اين بود كه بدانيم ممكن است مذهبی مرده باشد ولی روح‏ آن مذهب در ميان مردم ديگری كه به حسب ظاهر پيرو آن مذهب نيستند بلكه‏ خود را مخالف آن مذهب می‏دانند زنده باشد . مذهب خوارج امروز مرده است‏ . يعنی ديگر امروز در روی زمين گروه قابل توجهی به نام خوارج كه عده‏ای تحت همين نام از آن پيروی كنند وجود ندارد ، ولی آيا روح مذهب خارجی هم‏ مرده است ؟ آيا اين روح در پيروان مذاهب ديگر حلول نكرده است ؟ آيا مثلا خدای نكرده در ميان ما ، مخصوصا در ميان طبقه به اصطلاح مقدس ماب ما
اين روح حلول نكرده است ؟
اينها مطلبی است كه جداگانه بايد بررسی شود . ما اگر روح مذهب خارجی‏ را درست بشناسيم شايد بتوانيم به اين پرسش پاسخ دهيم . ارزش بحث‏ درباره خوارج از همين نظر است . ما بايد بدانيم علی چرا آنها را " دفع‏ " كرد ، يعنی چرا جاذبه علی آنها را نكشيد و برعكس ، دافعه او آنها را دفع كرد ؟
مسلما چنانكه بعدا خواهيم ديد تمام عناصر روحی كه در شخصيت خوارج و تشكيل روحيه آنها مؤثر بود از عناصری نبود كه تحت نفوذ و حكومت دافعه‏ علی قرار گيرد . بسياری از برجستگيها و امتيازات روشن هم در روحيه آنها وجود داشت كه اگر همراه يك سلسله نقاط تاريك نمی‏بود آنها را تحت نفوذ و تأثير جاذبه علی قرار می‏داد ، ولی جنبه‏های تاريك روحشان آنقدر زياد نبود كه آنها را در صف دشمنان علی قرار داد .
دموكراسی علی
اميرالمؤمنين با خوارج در منتهی درجه آزادی و دموكراسی رفتار كرد . او خليفه است و آنها رعيتش ، هر گونه اعمال سياستی برايش مقدور بود اما او زندانشان نكرد و شلاقشان نزد و حتی سهميه آنان را از بيت المال قطع‏
نكرد ، به آنها نيز همچون ساير افراد می‏نگريست . اين مطلب در تاريخ‏ زندگی علی عجيب نيست اما چيزی است كه در دنيا كمتر نمونه دارد . آنها در همه جا در اظهار عقيده آزاد بودند و حضرت خودش و اصحابش با عقيده‏ آزاد با آنان روبرو می‏شدند و صحبت می‏كردند ، طرفين استدلال می‏كردند ، استدلال يكديگر را جواب می‏گفتند .
شايد اين مقدار آزادی در دنيا بی‏سابقه باشد كه حكومتی با مخالفين خود تا اين درجه با دموكراسی رفتار كرده باشد . می‏آمدند در مسجد و در سخنرانی‏ و خطابه علی پارازيت ايجاد می‏كردند . روزی علی اميرالمؤمنين بر منبر بود . مردی آمد و سئوالی كرد . علی بالبديهة جواب گفت . يكی از خارجيها از بين مردم فرياد زد : قاتله الله‏
ما افقهه ( خدا بكشد اين را ، چقدر دانشمند است ) ، ديگران خواستند متعرضش شوند اما علی فرمود رهايش كنيد او به من تنها فحش داد .
خوارج در نماز جماعت به علی اقتدا نمی‏كردند زيرا او را كافر می‏پنداشتند . به مسجد می‏آمدند و با علی نماز نمی‏گذاردند و احيانا او را می‏آزردند . علی روزی به نماز ايستاده و مردم نيز به او اقتدا كرده‏اند . يكی از خوارج به نام ابن الكواء فريادش بلند شد و آيه‏ای را به عنوان‏ كنايه به علی بلند خواند : « و لقد اوحی اليك و الی الذين من قبلك لئن اشركت ليحبطن عملك و لتكونن من الخاسرين » اين آيه خطاب به پيغمبر است كه به تو و همچنين پيغمبران قبل از تو وحی شد كه اگر مشرك شوی اعمالت از بين می‏رود و از زيانكاران خواهی بود. ابن الكواء با خواندن اين آيه خواست به علی گوشه بزند كه سوابق تو را در اسلام می‏دانيم ، اول مسلمان هستی ، پيغمبر تو را به برادری انتخاب كرد ، در ليلة المبيت فداكاری درخشانی كردی و در بستر پيغمبر خفتی ، خودت‏را طعمه شمشيرها قراردادی و بالاخره خدمات تو به اسلام قابل انكار نيست ، اما خدا به پيغمبرش هم گفته اگر مشرك بشوی اعمالت به هدر می‏رود ، و چون تو اكنون كافر شدی اعمال گذشته را به هدر دادی .
علی در مقابل چه كرد ؟ ! تا صدای او به قرآن بلند شد سكوت كرد تا آيه‏ را به آخر رساند . همين كه به آخر رساند ، علی نماز را ادامه داد . باز ابن الكواء آيه را تكرار كرد و بلا فاصله علی سكوت نمود . علی سكوت می‏كرد چون دستور قرآن است كه : « اذا قری‏ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا »" هنگامی كه قرآن خوانده می‏شود گوش فرا دهيد و خاموش شويد " . و به همين دليل است كه وقتی امام جماعت مشغول قرائت است مأمومين‏
بايد ساكت باشند و گوش كنند .
بعد از چند مرتبه‏ای كه آيه را تكرار كرد و می‏خواست وضع نماز را به هم‏ زند ، علی اين آيه را خواند :" فاصبر ان وعد الله حق و لا يستخفنك الذين لا يوقنون »" صبر كن وعده خدا حق است و خواهد فرا رسيد . اين مردم بی‏ايمان و يقين ، تو را تكان ندهند و سبكسارت نكنند " . ديگر اعتنا نكرد و به نماز خود ادامه داد .
قيام و طغيان خوارج
خارجيها در ابتدا آرام بودند و فقط به انتقاد و بحثهای آزاد اكتفا می‏كردند . رفتار علی نيز درباره آنان همانطور بود كه گفتيم ، يعنی به هيچ‏ وجه مزاحم آنها نمی‏شد و حتی حقوق آنها را از بيت المال قطع نكرد . اما كم كم كه از توبه علی مأيوس گشتند روششان را عوض كردند و تصميم گرفتند دست به انقلاب بزنند . در منزل يكی از هم مسلكان خود گرد آمدند و او خطابه كوبنده و مهيجی ايراد كرد و دوستان خويش را تحت عنوان امر به‏ معروف و نهی از منكر دعوت به قيام و شورش كرد . خطاب به آنان گفت " : پس از حمد و ثنا ، خدا را سوگند كه سزاوار نيست گروهی كه به خدای‏ بخشايشگر ايمان دارند و به حكم قرآن می‏گروند دنيا در نظرشان از امر به‏معروف و نهی از منكر و گفته به حق محبوبتر باشد اگر چه اينها زيان آور و خطر زا باشند كه هر كه در اين دنيا در خطر و زيان افتد پاداشش در قيامت‏ خشنودی حق و جاودانی بهشت اوست . برادران ! بيرون بريد ما را از اين‏ شهر ستمگرنشين به نقاط كوهستانی يا بعضی از اين شهرستانها تا در مقابل‏ اين بدعتهای گمراه كننده قيام كنيم و از آنها جلوگيری نمائيم " . با اين سخنان روحيه آتشين آنها آتشين تر شد . از آنجا حركت كردند و دست به طغيان و انقلاب زدند . امنيت راهها را سلب كردند ، غارتگری و آشوب را پيشه كردند . می‏خواستند با اين وضع دولت را تضعيف كنند و حكومت وقت را از پای درآورند .
اينجا ديگر جای گذشت و آزاد گذاشتن نبود زيرا مسئله اظهار عقيده نيست‏ بلكه اخلال به امنيت اجتماعی و قيام مسلحانه عليه حكومت شرعی است . لذا علی آنان را تعقيب كرد و در كنار نهروان با آنان رودررو قرار گرفت .
خطابه خواند و نصيحت كرد و اتمام حجت نمود . آنگاه پرچم امان را به‏ دست ابوايوب انصاری داد كه هر كس در سايه آن قرار گرفت در امان است . از دوازده هزار نفر ، هشت هزارشان برگشتند و بقيه سرسختی نشان دادند . به سختی شكست خوردند و جز معدودی از آنان باقی نماند .
مميزات خوارج
روحيه خوارج ، روحيه خاصی است . آنها تركيبی از زشتی و زيبائی بودند و در مجموع به نحوی بودند كه در نهايت امر در صف دشمنان علی قرار گرفتند و شخصيت علی آنها را " دفع " كرد نه " جذب " . ما هم جنبه‏های مثبت و زيبا و هم جنبه‏های منفی و نازيبای روحيه آنها را كه در مجموع روحيه آنها را خطرناك بلكه و حشتناك كرد ذكر می‏كنيم :
1- روحيه‏ای مبارزه گر و فداكار داشتند و در راه عقيده و ايده خويش‏ سرسختانه می‏كوشيدند . در تاريخ خوارج فداكاريهائی را می‏بينيم كه در تاريخ‏ زندگی بشر كم نظير است ، و اين فداكاری و از خود گذشتگی ، آنان را شجاع‏
و نيرومند پرورده بود. ابن عبدربه درباره آنان می‏گويد :
" در تمام فرقه‏ها معتقدتر و كوشاتر از خوارج نبود و نيز آماده‏تر برای‏ مرگ از آنها يافت نمی‏شد . يكی از آنان نيزه خورده بود و نيزه سخت در او كارگر افتاده بود ، به سوی قاتلش پيش می‏رفت و می‏گفت خدايا ! به‏ سوی تو می‏شتابم تا خشنود شوی " .
معاويه شخصی را به دنبال پسرش كه خارجی بود فرستاد تا او را برگرداند . پدر نتوانست فرزند را از تصميمش منصرف كند . عاقبت گفت فرزندم ! خواهم رفت و كودك خردسالت را خواهم آورد تا او را ببينی و مهر پدری تو
بجنبد و دست برداری . گفت به خدا قسم من به ضربتی سخت مشتاقترم تا به‏ فرزندم .
2- مردمی عبادت پيشه و متنسك بودند . شبها را به عبادت می‏گذراندند . بی‏ميل به دنيا و زخارف آن بودند . وقتی علی ، ابن عباس را فرستاد تا اصحاب نهروان را پند دهد ، ابن عباس پس از بازگشتن آنها را چنين وصف‏ كرد :
" دوازده هزار نفر كه از كثرت عبادت پيشانيهايشان پينه بسته است . دستها را از بس روی زمينهای خشك و سوزان زمين گذاشته‏اند و در مقابل حق به خاك افتاده‏اند همچون پاهای شتر سفت شده است . پيراهنهای‏
كهنه و مندرسی به تن كرده‏اند اما مردمی مصمم و قاطع .
خوارج به احكام اسلامی و ظواهر اسلام سخت پايبند بودند . دست به آنچه‏ خود آن را گناه می‏دانستند نمی زدند . آنها از خود معيارها داشتند و با آن‏ معيارها خلافی را مرتكب نمی گشتند و از كسی كه دست به گناهی زد بيزار
بودند . زياد بن ابيه يكی از آنان را كشت سپس غلامش را خواست و از حالات او جويا شد . گفت نه روز برايش غذائی بردم و نه شب برايش فراشی‏ گستردم . روز را روزه بود و شب را به عبادت می‏گذرانيد.
هر گامی كه بر می‏داشتند از عقيده منشأ می‏گرفت و در تمام افعال مسلكی‏ بودند . در راه پيشبرد عقائد خود می‏كوشيدند . علی عليه السلام درباره آنان می‏فرمايد :
" خوارج را از پس من ديگر نكشيد ، زيرا آن كس كه حق را می‏جويد و خطا رود همانند آنكس نيست كه باطل را می‏جويد و آن را می‏يابد " . يعنی اينها با اصحاب معاويه تفاوت دارند . اينها حق را می‏خواهند ولی در اشتباه افتاده‏اند اما آنها از اول حقه باز بوده‏اند و مسيرشان مسير باطل بوده است . بعد از اين اگر اينها را بكشيد به نفع‏
معاويه است كه از اينها بدتر و خطرناكتر است .
قبل از آنكه ساير خصيصه‏های خوارج را بيان كنيم لازم است يك نكته را در اينجا كه سخن از قدس و تقوا و زاهدمابی خوارج است يادآوری كنيم ، و آن‏ اينكه يكی از شگفتيها و برجستگيها و فوق العادگيهای تاريخ زندگی علی كه‏ مانند برای آن نمی‏توان پيدا كرد همين اقدام شجاعانه و تهورآميز او در مبارزه با اين مقدس خشكه‏های متحجر و مغرور است .
علی بر روی مردمی اينچنين ظاهر الصلاح و آراسته ، قيافه‏های حق به جانب‏ ، ژنده‏پو ش و عبادت پيشه ، شمشير كشيد و همه را از دم شمشير گذرانده‏ است . ما اگر به جای اصحاب او بوديم و قيافه‏های آنچنانی را می‏ديديم مسلما احساساتمان برانگيخته می‏شد و علی را به اعتراض می‏گرفتيم كه آخر شمشير به‏ روی اينچنين مردمی كشيدن ؟ ! . از درسهای بسيار آموزنده تاريخ تشيع خصوصا ، و جهان اسلام عموما ، همين‏ داستان خوارج است .
علی خود به اهميت و فوق العادگی كار خود از اين جهت واقف است و آن‏ را بازگو می‏كند . می‏گويد :
"چشم اين فتنه را من درآوردم . غير از من احدی جرأت چنين كاری را نداشت پس از آنكه موج دريای تاريكی و شبهه‏ناكی آن بالا گرفته بود و " هاری " آن فزونی يافته بود . "
اميرالمؤمنين عليه‏السلام دو تعبير جالب دارد در اينجا: يكی شبهه‏ناكی و ترديدآوری اين جريان . وضع قدس و تقوای ظاهری خوارج‏ طوری بود كه هر مؤمن نافذ الايمانی را به ترديد وامی داشت . از اين جهت‏ يك جو تاريك و مبهم و يك فضای پر از شك و دودلی به وجود آمده بود . تعبير ديگر اينست كه حالت اين خشكه مقدسان را به " كلب " تشبيه‏
می‏كند . كلب يعنی هاری . هاری همان ديوانگی است كه در سگ پيدا می‏شود.به هر كس می‏رسد گاز می‏زند و هر اتفاقا حامل يك بيماری ( ميكروب ) مسری‏ است . نيش سگ به بدن هر انسان يا حيوانی فرو رود و از لعاب دهان آن‏ چيزی وارد خون انسان يا حيوان بشود آن انسان يا حيوان هار پس از چندی به‏ همان بيماری مبتلا می‏گردد . او هم هار می‏شود و گاز می‏گيرد و ديگران را هار می‏كند . اگر اين وضع ادامه پيدا كند ، فوق العاده خطرناك می‏گردد .
اينست كه خردمندان بلا فاصله سگ هار را اعدام می‏كنند كه لااقل ديگران‏ از خطر هاری نجات يابند .
علی می‏فرمايد اينها حكم سگ هار را پيدا كرده بودند ، چاره پذير نبودند ، می‏گزيدند و مبتلا می‏كردند و مرتب بر عدد هارها می‏افزودند . ‏ وای به حال جامعه مسلمين از آن وقت كه گروهی خشكه مقدس يك دنده جاهل‏ بی‏خبر ، پا را به يك كفش كنند و به جان اين و آن بيفتند . چه قدرتی‏ می‏تواند در مقابل اين مارهای افسون ناپذير ايستادگی كند ؟ كدام روح قوی و نيرومند است كه در مقابل اين قيافه‏های زهد و تقوا تكان نخورد ؟ كدام‏ دست است كه بخواهد برای فرود آوردن شمشير بر فرق اينها بالا رود و نلرزد؟ مگر نه اينست كه پيغمبر فرمود دو دسته پشت مرا شكستند : عالم لا ابالی ، و جاهل مقدس ماب .
علی می‏خواهد بگويد اگر من با نهضت خارجيگری در دنيای اسلام مبارزه‏ نمی‏كردم ديگر كسی پيدا نمی‏شد كه جرأت كند اين چنين مبارزه كند . غير از من كسی نبود كه ببيند جمعيتی پيشانيشان از كثرت عبادت پينه بسته ،
مردمی مسلكی و دينی اما در عين حال سد راه اسلام ، مردمی كه خودشان خيال‏ می‏كنند به نفع اسلام كار می‏كنند اما در حقيقت دشمن واقعی اسلامند ، و بتواند به جنگ آنها بيايد و خونشان را بريزد . من اين كار را كردم .
عمل علی راه خلفا و حكام بعدی را هموار كرد كه با خوارج بجنگند و خونشان را بريزند . سربازان اسلامی نيز بدون چون و چرا پيروی می‏كردند كه‏ علی با آنان جنگيده است ، و در حقيقت سيره علی راه را برای ديگران نيز باز كرد كه بی‏پروا بتوانند با يك جمعيت ظاهرالصلاح مقدس ماب ديندار ولی احمق پيكار كنند .
3- خوارج مردمی جاهل و نادان بودند . در اثر جهالت و نادانی حقايق را نمی فهميدند و بد تفسير می‏كردند و اين كج فهميها كم كم برای آنان به‏ صورت يك مذهب و آئينی در آمد كه بزرگترين فداكاريها را در راه تثبيت‏ آن از خويش بروز می‏دادند . در ابتدا فريضه اسلامی نهی از منكر ، آنان را به صورت حزبی شكل داد كه تنها هدفشان احيای يك سنت اسلامی بود .
در اينجا لازم است بايستيم و در يك نكته از تاريخ اسلام دقيقا تأمل‏ كنيم :ما وقتی كه به سيره نبوی مراجعه می‏كنيم می‏بينيم آن حضرت در تمام دوره‏ سيزده ساله مكه به احدی اجازه جهاد و حتی دفاع نداد ، تا آنجا كه واقعا
مسلمانان به تنگ آمدند و با اجازه آن حضرت گروهی به حبشه مهاجرت كردند ، اما سايرين ماندند و زجر كشيدند . تنها در سال دوم مدينه بود كه رخصت‏ جهاد داده شد .
در دوره مكه مسلمانان تعليمات ديدند ، با روح اسلام آشنا شدند ، ثقافت‏ اسلامی در اعماق روحشان نفوذ يافت . نتيجه اين شد كه پس از ورود در مدينه هر كدام يك مبلغ واقعی اسلام بودند و رسول اكرم كه آنها را به‏ اطراف و اكناف می‏فرستاد خوب از عهده بر می‏آمدند . هنگامی هم كه به‏ جهاد می‏رفتند می‏دانستند برای چه هدف و ايده‏ای می‏جنگند . به تعبير اميرالمؤمنين عليه‏السلام : " همانا بصيرتها و انديشه‏های روشن و حساب شده خود را بر شمشيرهای خود حمل می‏كردند " .
چنين شمشيرهای آبديده و انسانهای تعليمات يافته بودند كه توانستند رسالت خود را در زمينه اسلام انجام دهند . وقتی كه تاريخ را می‏خوانيم و گفتگوهای اين مردم را كه تا چند سال پيش جز شمشير و شتر چيزی را نمی‏شناختند می‏بينيم ، از انديشه بلند و ثقافت اسلامی اينها غرق در حيرت‏می‏شويم .
در دوره خلفا با كمال تأسف بيشتر توجهات به سوی فتوحات معطوف شد غافل از اينكه به موازات باز كردن در واژه‏های اسلام به‏ روی افراد ديگر و رو آوردن آنها به اسلام كه به هر حال جاذبه توحيد اسلام و عدل و مساوات اسلام ، عرب و عجم را جذب می‏كرد ، می‏بايست فرهنگ و ثقافت اسلامی هم تعليم داده شود و افراد دقيقا با روح اسلام آشنا شوند .
خوارج بيشتر عرب بودند و غير عرب هم كم و بيش در ميان آنها بود ، ولی همه آنها اعم از عرب و غير عرب جاهل مسلك و نا آشنا به فرهنگ‏ اسلامی بودند . همه كسريهای خود را می‏خواستند با فشار آوردن بر روی ركوع و
سجودهای طولانی جبران كنند . علی عليه‏السلام روحيه اينها را همينطور توصيف‏ می‏كند ، می‏فرمايد :
" مردمی خشن ، فاقد انديشه عالی و احساسات لطيف ، مردمی پست ، برده‏صفت ، او باش كه از هر گوشه‏ای جمع شده‏اند و از هر ناحيه‏ای فراهم‏ آمده‏اند . اينها كسانی هستند كه بايد اول تعليمات ببينند . آداب اسلامی‏
به آنها تعليم داده شود ، در فرهنگ و ثقافت اسلامی خبرويت پيدا كنند . بايد بر اينها قيم حكومت كند و مچ ستشان گرفته شود نه اينكه آزاد بگردند و شمشيرها را در دست نگه دارند و راجع به ماهيت اسلام اظهار نظر كنند . اينها نه از مهاجرينند كه از خانه‏های خود به خاطر اسلام‏ مهاجرت كردند و نه از انصار كه مهاجرين را در جوار خود پذيرفتند " .
پيدايش طبقه جاهل مسلك مقدس ماب كه خوارج جزئی از آنها بودند برای‏ اسلام گران تمام شد . گذشته از خوارج كه با همه عيبها از فضيلت شجاعت و فداكاری بهره‏مند بودند ، عده‏ای ديگر از اين تيپ متنسك به وجود آمد كه‏
اين هنر را هم نداشت . اينها اسلام را به سوی رهبانيت و انزوا كشاندند ، بازار تظاهر و ريا را رائج كردند . اينها چون آن هنر را نداشتند كه شمشير پولادين بر روی صاحبان قدرت بكشند شمشير زبان را بر روی صاحبان فضيلت‏
كشيدند . بازار تكفير و تفسيق و نسبت بی‏دينی به هر صاحب فضيلت را رائج‏ ساختند . به هر حال يكی از بارزترين مميزات خوارج جهالت و نادانيشان بود . از مظاهر جهالتشان ، عدم تفكيك ميان ظاهر يعنی خط و جلد قرآن و معنی قرآن‏ بود . لذا فريب نيرنگ ساده معاويه و عمر و عاص را خوردند .
در اين مردم جهالت و عبادت توأم بود . علی می‏خواست با جهالت آنها بجنگد ، اما چگونه ممكن بود جنبه زهد و تقوا و عبادت اينها را از جنبه‏ جهالتشان تفكيك كرد ، بلكه عبادتشان عين جهالت بود . عبادت توأم با جهالت از نظر علی كه اسلام شناس درجه اول است ارزشی نداشت . لهذا آنها را كوبيد و وجهه زهد و تقوا و عبادتشان نتوانست سپری در مقابل علی قرار گيرد : خطر جهالت اينگونه افراد و جمعيتها بيشتر از اين ناحيه است كه ابزار و آلت دست زيركها قرار می‏گيرند و سد راه مصالح عاليه اسلامی واقع می‏شوند . هميشه منافقان بيدين ، مقدسان احمق را عليه مصالح اسلامی بر می‏انگيزند .
اينها شمشيری می‏گردند در دست آنها و تيری در كمان آنها . چقدر عالی و لطيف ، علی عليه‏السلام اين وضع اينها را بيان می‏كند . می‏فرمايد : "همانا بدترين مردم هستيد . شما تيرهائی هستيد در دست شيطان كه از وجود پليد شما برای زدن نشانه خود استفاده می‏كند و به وسيله شما مردم را در حيرت و ترديد و گمراهی می‏افكند " .
گفتيم : در ابتدا حزب خوارج برای احياء يك سنت اسلامی به وجود آمد اما عدم بصيرت و نادانی ، آنها را بدينجا كشانيد كه آيات قرآن را غلط تفسير كنند و از آنجا ريشه مذهبی پيدا كردند و به عنوان يك مذهب و يك‏ طريقه موادی را ترسيم نمودند . آيه‏ای است در قرآن كه می‏فرمايد : « ان الحكم الا لله يقص الحق و هو خير الفاصلين »در اين آيه " حكم " از مختصات ذات حق بيان شده است ، منتهی بايد ديد مراد از حكم چيست ؟ بدون ترديد مراد از حكم در اينجا قانون و نظامات حياتی بشر است . در اين آيه ، حق قانونگزاری از غير خدا سلب شده و آنرا از شئون ذات حق ( يا كسی كه ذات حق به او اختيارات بدهد ) می‏داند . اما خوارج حكم را به‏ معنای حكومت كه شامل حكميت نيز می‏شد گرفتند و برای خود شعاری ساختند و می‏گفتند لا حكم الا لله . مرادشان اين بود كه حكومت و حكميت و رهبری نيز همچون قانونگزاری حق اختصاصی خدا است و غير از خدا احدی حق ندارد كه به‏ هيچ نحو حكم يا حاكم ميان مردم باشد همچنانكه حق جعل قانون ندارد .
گاهی اميرالمؤمنين مشغول نماز بود و يا سر منبر برای مردم سخن می‏گفت ، ندا در می‏دادند و به او خطاب می‏كردند كه لا حكم الا لله لا لك و لاصحابك‏ يا علی حق حاكميت جز برای خدا نيست . تو را و اصحابت را نشايد كه‏
حكومت يا حكميت كنيد .
او در جواب می‏گفت : "سخنی به حق است اما آنان از آن اراده باطل دارند . درست است‏ قانونگزاری از آن خداست اما اينها می‏خواهند بگويند غير از خدا كسی نبايد حكومت كند و امير باشد . مردم احتياج به حاكم دارند خواه نيكوكار باشد و خواه بدكار ( يعنی حداقل و در فرض نبودن نيكوكار ) . در پرتو حكومت او مؤمن كار خويش را ( برای خدا ) انجام می‏دهد و كافر از زندگی دنيای خويش‏ بهره‏مند می‏گردد ، و خداوند مدت ر ا به پايان می‏رساند . به وسيله حكومت‏ و در پرتو حكومت است كه مالياتها جمع آوری می‏گردد ، با دشمن پيكار می‏شود ، راهها امن می‏گردد ، حق ضعيف و ناتوان از قوی و ستمكار گرفته‏ می‏شود تا نيكوكار آسايش يابد و از شر بدكار آسايش به دست آيد " .خلاصه آنكه قانون خودبخود اجرا نمی‏گردد ، فرد يا جمعيتی می‏بايست تا برای اجراء آن بكوشند .
4-مردمی تنگ نظر و كوته ديد بودند . در افقی بسيار پست فكر می‏كردند . اسلام و مسلمانی را در چهار ديواری انديشه‏های محدود خود محصور كرده‏بودند . مانند همه كوته نظران ديگر مدعی بودند كه همه بد می‏فهمند و يا
اصلا نمی‏فهمند و همگان راه خطا می‏روند و همه جهنمی هستند . اينگونه كوته‏ نظران اول كاری كه می‏كنند و اينست كه تنگ نظری خود را به صورت يك‏ عقيده دينی در می‏آورند ، رحمت خدا را محدود می‏كنند ، خداوند را همواره‏ بر كرسی غضب می‏نشانند و منتظر اينكه از بنده‏اش لغزشی پيدا شود و به عذاب‏ابد كشيده شود . يكی از اصول عقائد خوارج اين بود كه مرتكب گناه كبيره‏ مثلا دروغ يا غيبت يا شرب خمر ، كافر است و از اسلام بيرون است و مستحق‏ خلود در آتش است . عليهذا جز عده بسيار معدودی از بشر همه مخلد در آتش‏جهنمند . تنگ نظری مذهبی از خصيصه‏های خوارج است اما امروز آن را باز در جامعه اسلامی می‏بينيم . اين همان است كه گفتيم خوارج شعارشان از بين رفته‏ و مرده است اما روح مذهبشان كم و بيش در ميان بعضی افراد و طبقات‏ همچنان زنده و باقی است .
بعضی از خشك مغزان را می‏بينيم كه جز خود و عده‏ای بسيار معدود مانند خود ، همه مردم جهان را با ديد كفر و الحاد می‏نگرند و دائره اسلام و مسلمانی را بسيار محدود خيال می‏كنند .
گفتيم كه خوارج با روح فرهنگ اسلامی آشنا نبودند ولی شجاع‏ بودند . چون جاهل بودند تنگ نظر بودند و چون تنگ نظر بودند زود تكفير و تفسيق می‏كردند تا آنجا كه اسلام و مسلمانی را منحصر به خود می‏دانستند و ساير مسلمانان را كه اصول عقائد آنها را نمی‏پذيرفتند كافر می‏خواندند و چون شجاع بودند غالبا به سراغ صاحبان قدرت می‏رفتند و به خيال خود آنها را امر به معروف و نهی از منكر می‏كردند و خود كشته می‏شدند و گفتيم در دوره‏های بعد جمود و جهالت و تنسك و مقدس مابی و تنگ نظری آنها برای‏ ديگران باقی ماند اما شجاعت و شهامت و فداكاری از ميان رفت .
خوارج بی‏شهامت ، يعنی مقدس مابان ترسو ، شمشير پولادين را به كناری گذاشتند و از امر به معروف و نهی از منكر صاحبان قدرت كه‏ برايشان خطر ايجاد می‏كرد صرف نظر كردند و با شمشير زبان به جان صاحبان‏ فضيلت افتادند . هر صاحب فضيلتی را به نوعی متهم كردند به طوری كه در تاريخ اسلام كمتر صاحب فضيلتی را می‏توان يافت كه هدف تير تهمت اين‏ طبقه واقع نشده باشد . يكی را گفتند منكر خدا ، ديگری را گفتند منكر معاد ، سومی را گفتند منكر معراج جسمانی و چهارمی را گفتند صوفی ، پنجمی را چيز ديگر و همينطور ، به طوری كه اگر نظر اين احمقان را ملاك قرار دهيم‏ هيچوقت هيچ دانشمند واقعی مسلمان نبوده است . وقتی كه علی تكفير بشود تكليف ديگران روشن است . بوعلی سينا ، خواجه نصير الدين طوسی ، صدرالمتألهين شيرازی ، فيض كاشانی ، سيد جمال الدين اسد آبادی ، و اخيرا محمد اقبال پاكستانی از كسانی هستند كه از اين جام جرعه‏ای به كامشان‏ ريخته شده است . (
به هر حال ، يكی از مشخصات و مميزات خوارج تنگ نظری و كوته بينی‏ آنها بود كه همه را بيدين و لامذهب می‏خواندند . علی ، عليه اين كوته نظری‏ آنان استدلال كرد كه اين چه فكر غلطی است كه دنبال می‏كنيد ؟ فرمود : پيغمبر جانی را سياست می‏كرد و سپس بر جنازه او نماز می‏خواند و حال آنكه‏ اگر ارتكاب كبيره موجب كفر بود پيغمبر بر جنازه آنها نماز نمی‏خواند زيرا بر جنازه كافر نماز خواندن جايز نيست و قرآن از آن نهی كرده است شرابخوار را حد زد و دست دزد را بريد و زنا كار غير محصن را تازيانه زد و بعد همه را در جرگه مسلمانها راه داد و سهمشان را از بيت‏المال قطع نكرد و آنها با مسلمانان ديگر ازدواج كردند . پيغمبر مجازات‏ اسلامی را در حقشان جاری كرد اما اسمشان را از اسامی مسلمانها بيرون نبرد .
فرمود فرض كنيد من خطا كردم و در اثر آن ، كافر گشتم ديگر چرا تمام‏ جامعه اسلامی را تكفير می‏كنيد ؟ مگر گمراهی و ضلال كسی موجب می‏گردد كه‏ ديگران نيز در گمراهی و خطا باشند و مورد مؤاخذه قرار گيرند ؟ ! چرا
شمشيرهايتان را بر دوش گذارده و بی‏گناه و گناهكار - به نظر خودتان - هر دو را از دم شمشير می‏گذرانيد ؟ !
در اينجا اميرالمؤمنين از دو نظر بر آنان عيب می‏گيرد و دافعه او از دو سو آنان را دفع می‏كند : يكی از اين نظر كه گناه را به غير مقصر نيز تعميم‏ داده‏اند و او را به مؤاخذه گرفته‏اند و ديگری از اين نظر كه ارتكاب گناه‏ را موجب كفر و خروج از اسلام دانسته يعنی دائره اسلام را محدود گرفته‏اند كه هر كه پا از حدود برخی مقررات بيرون گذاشت از اسلام بيرون رفته است‏
.
علی در اينجا تنگ نظری و كوته بينی را محكوم كرده و در حقيقت پيكار علی با خوارج ، پيكار با اين طرز انديشه و فكر است نه پيكار با افراد ، زيرا اگر افراد اين چنين فكر نمی‏كردند علی نيز اين چنين با آنها رفتار نمی‏كرد . خونشان را ريخت تا با مرگشان آن انديشه‏های نيز بميرد ، قرآن‏
درست فهميده شود و مسلمانان ، اسلام و قرآن را آنچنان ببينند كه هست و قانونگزارش خواسته است .
در اثر كوته بينی و كج فهمی بود كه از سياست قرآن به نيزه كردن گول‏ خوردند و بزرگترين خطرات را برای اسلام به وجود آوردند و علی را كه‏ می‏رفت تا ريشه نفاقها را بر كند و معاويه و افكار او را برای هميشه‏ نابود سازد ، از جنگ بازداشتند و به دنبال آن چه حوادث شومی كه بر جامعه اسلامی رو آورد ؟
خوارج در اثر اين كوته نظری ساير مسلمانان را عملا مسلمان نمی‏دانستند ، ذبيحه آنها را حلال نمی‏شمردند ، خونشان را مباح می‏دانستند ، با آنها ازدواج نمی‏كردند
سياست قرآن بر نيزه كردن
سياست " قرآن بر نيزه كردن " سيزده قرن است كه كم و بيش ميان‏ مسلمين رائج است . مخصوصا هر وقت مقدس مابان و متظاهران زياد می‏شوند و تظاهر به تقوا و زهد بازار پيدا می‏كند ، سياست قرآن بر نيزه كردن از طرف استفاده چی‏ها رائج می‏گردد . درسهائی كه از اينجا بايد آموخت :
الف - درس اول اينست كه هر وقت جاهلها و نادانها و بی‏خبرها مظهر قدس و تقوا شناخته شوند و مردم آنها را سمبل مسلمان عملی بدانند وسيله‏ خوبی به دست زيركهای منفعت پرست می‏افتد . اين زيركها همواره آنها را
آلت مقاصد خويش قرار می‏دهند و از وجود آنها سدی محكم جلو افكار مصلحان‏واقعی می‏سازند . بسيار ديده شده است كه عناصر ضد اسلامی رسما از اين‏ وسيله استفاده كرده‏اند يعنی نيروی خود اسلام را عليه اسلام به كار
انداخته‏اند . استعمار غرب تجربه فراوانی در استفاده از اين وسيله دارد و در موقع خود از تحريك كاذب احساسات مسلمين خصوصا در زمينه ايجاد تفرقه ميان‏ مسلمين بهره گيری می‏نمايد . چقدر شرم آور است كه مثلا مسلمان دلسوخته‏ای‏ درصدد بيرون راندن نفوذ خارجی برآيد و همان مردمی كه او می‏خواهد آنها را نجات دهد با نام و عنوان دين و مذهب سدی در مقابل او گردند . آری اگر توده مردم جاهل و بی‏خبر باشند و منافقان از سنگر خود اسلام استفاده‏ می‏نمايند . در ايران خودمان كه مردم افتخار دوستی و ولايت اهل بيت اطهار را دارند ، منافقان از نام مقدس اهل بيت و از سنگر مقدس " ولاء اهل‏ بيت " سنگری عليه قرآن و اسلام و اهل البيت به نفع يهود غاصب می‏سازند
و اين ، شنيعترين اقسام ظلم به اسلام و قرآن و پيغمبر اكرم و اهل بيت آن‏ بزرگوار است . رسول اكرم فرمود :
" من از هجوم فقر و تنگدستی بر امت خودم بيمناك نيستم . آنچه از آن‏بر امتم بيمناكم كج انديشی است . آنچه فقر فكری بر امتم وارد می‏كند فقر اقتصادی وارد نمی‏كند " .
ب - درس دوم اينست كه بايد كوشش كنيم طرز استنباطمان از قرآن صحيح‏ باشد . قرآن آنگاه راهنما و هادی است كه مورد تدبير صحيح واقع شود ، عالمانه تفسير شود ، از راهنمائيهای اهل قرآن كه راسخين در علم قرآنند بهره گرفته شود . تا طرز استنباط ما از قرآن صحيح نباشد و تا راه و رسم‏ استفاده از قرآن را نياموزيم از آن بهره‏مند نخواهيم گشت . سودجويان و يا نادانان گروهی قرآن را می‏خوانند و احتمال باطل را دنبال می‏كنند همچنان كه از زبان نهج البلاغه‏ شنيديد آنها كلمه حق را می‏گويند و از آن باطل را اراده می‏كنند . اين ، عمل به قرآن و احياء آن نيست بلكه اماته قرآن است . عمل به قرآن آنگاه‏ است كه درك از آن دركی صحيح باشد .
قرآن همواره مسائل را به صورت كلی و اصولی طرح می‏كند ولی استنباط و تطبيق كلی بر جزئی بسته به فهم و درك صحيح ماست . مثلا در قرآن ننوشته‏ در جنگی كه در فلان روز بين علی و معاويه در می‏گيرد حق با علی است . در قرآن همين قدر آمده است كه :
« و ان طائفتان من المؤمنين اقتتلوا فاصلحوا بينهما فان بغت احديهما علی الاخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفی‏ء الی امر الله »
" اگر دو گروه از مؤمنان كارزار كردند ، آشتی دهيد آنان را و اگر يكی‏ بر ديگری سر كشی و ستمگری كند با آنكه ستمگر است نبرد كنيد تا به سوی‏ فرمان خدا برگردد " .
اين قرآن و طرز بيان قرآن . اما قرآن نمی‏گويد در فلان جنگ فلان كس حق‏ است و ديگری باطل .
قرآن يكی يكی اسم نمی‏برد ، نمی‏گويد بعد از چهل سال يا كمتر و يا بيشتر مردی به نام معاويه پيدا می‏شود و با علی جنگ می‏كند شما به نفع علی وارد جنگ شويد . و نبايد هم وارد جزئيات بشود . قرآن نبايد موضوعات را شماره كند و انگشت روی حق و باطل بگذارد . چنين چيزی ممكن نيست . قرآن آمده است تا جاودانه بماند پس بايد اصول‏
و كليات را روشن كند تا در هر عصری باطلی رودرروی حق قرار می‏گيرد مردم‏ با معيار آن كليات عمل كنند . اين ديگر وظيفه خود مردم است كه با ارائه‏ اصل " « و ان طائفتان من المؤمنين اقتتلوا ». . . " چشمشان را باز كنند و فرقه طاغی را از فرقه غير طاغی تشخيص دهند و اگر واقعا فرقه‏ سركش دست از سركشی كشيد بپذيرند و اما اگر دست نكشيد و حيله كرد و برای اينكه خود را از شكست نجات دهد تا فرصت جديدی برای حمله به دست‏ آورد و دوباره سركشی كند و به ذيل آيه كه می‏فرمايد :
« فان فائت فاصلحوا بينهما ». متمسك شود ، حيله او را نپذيرند .تشخيص همه اينها با خود مردم است . قرآن می‏خواهد مسلمانان رشد عقلی و اجتماعی داشته باشند و به موجب همان رشد عقلی مرد حق را از غير مرد حق‏ تميز دهند . قرآن نيامده است كه برای هميشه با مردم مانند ولی صغير با صغير عمل كند ، جزئيات زندگی آنها را با قيموميت شخصی انجام دهد و هر مورد خاص را با علامت و نشانه حسی تعيين نمايد .
اساسا شناخت اشخاص و ميزان صلاحيت آنها و حدود شايستگی و وابستگی‏آنها به اسلام و حقايق اسلامی خود يك وظيفه است و غالبا ما از اين وظيفه‏ خطير غافليم .
علی عليه‏السلام می‏فرمود :
" هرگز حق را نخواهيد شناخت و به راه راست پی‏نخواهيد برد مگر آن كس‏ كه راه راست را رها كرده بشناسيد " .
يعنی شناخت اصول و كليات به تنهائی فائده ندارد تا تطبيق به مصداق و جزئی نشود ، زيرا ممكن است با اشتباه درباره افراد و اشخاص و با نشناختن مورد ، با نام حق و نام اسلام و تحت شعارهای اسلامی بر ضد اسلام و
حقيقت و به نفع باطل عمل كنيد .
در قرآن ظلم و ظالم و عدل و حق آمده است اما بايد ديد مصداق آنها كدام‏ است ؟ ظلمی را حق ، و حقی را ظلم تشخيص ندهيم و بعد به موجب همين‏ كليات و به حكم قرآن - به خيال خودمان - سر عدالت و حق را نبريم .
لزوم پيكار با نفاق
مشكل‏ترين مبارزه‏ها مبارزه بانفاق است كه مبارزه با زيركهائی است كه‏ احمقها را وسيله قرار می‏دهند . اين پيكار از پيكار با كفر به مراتب‏ مشكلتر است زيرا در جنگ با كفر مبارزه با يك جريان مكشوف و ظاهر و بی‏پرده است و اما مبارزه با نفاق ، در حقيقت مبارزه با كفر مستور است‏ . نفاق دورو دارد ، يك رو ظاهر كه اسلام است و مسلمانی و يك رو باطن ، كه كفر است و شيطنت ، و درك آن برای توده‏ها و مردم عادی بسيار دشوار و گاهی غيرممكن است و لذا مبارزه با نفاقها غالبا به شكست برخورده است‏ زيرا توده‏ها شعاع دركشان از سرحد ظاهر نمی‏گذرد و نهفته را روشن نمی‏سازد و آنقدر برد ندارد كه تا اعماق باطنها نفوذ كند .
اميرالمؤمنين ( ع ) در نامه‏ای كه برای محمد بن ابی‏بكر نوشت می‏گويد :" پيغمبر به من گفت من بر امتم از مؤمن و مشرك نمی‏ترسم . زيرا مؤمن‏ را خداوند به سبب ايمانش باز می‏دارد و مشرك را به خاطر سركش خوار
می‏كند ، و لكن بر شما از هر منافق دل دانا زبان می‏ترسم كه آنچه را می‏پسنديد می‏گويد و آنچه را ناشايسته می‏دانيد می‏كند " .
در اينجا رسول الله از ناحيه نفاق و منافق اعلام خطر می‏كند ، زيرا عامه امت بی خبر و ناآگاهند و از ظاهرها فريب می‏خورند ( 2 ) و بايد توجه داشت كه هر اندازه احمق زياد باشد بازار نفاق داغ‏تر است. مبارزه با احمق و حماقت ، مبارزه با نفاق نيز هست زيرا احمق ابزار دست منافق است . قهرا مبارزه با احمق و حماقت خلع سلاح كردن منافق ، و شمشير از دست منافق گرفتن است .
آنچه در بحثهای گذشته گفتيم گوشه‏ای از جاذبه و دافعه علی بود . مخصوصا در مورد دافعه علی به اختصار برگزار كرديم ، اما از آنچه گفتيم معلوم شد كه علی دو طبقه را سخت دفع كرده است :
1 - منافقان زيرك
- زاهدان احمق
همين دو درس ، برای مدعيان تشيع او كافی است كه چشم باز كنند و فريب‏ منافقان را نخورند ، تيز بين باشند و ظاهر بينی را رها نمايند ، كه جامعه‏ تشيع در حال حاضر سخت به اين دو درد مبتلا است .